વિનતિ (નાદબ્રહ્મ પદ-૭૨૩ ની સમજૂતી)

અથ શ્રી વિનતિ
શ્રી પદ્મનાભજી અધ્યારુજીના કીર્તન - ગુજરાતી ભાવાનુંવાદ (પૃષ્ઠ-૨૫)
સ્વામી જગદીશચંદ્ર યદુનાથ

Uda Bhakt Samaj

आदि अनादि एक तुं || स्वामी माहरा || आदि||
निरंजन निराकार | हरिहर ब्रह्मा ते हवा ||
स्वामी तु छे अपार | पाये लागी करूं विनति ||१||

હે મારા પ્રભુ ! સૃષ્ટિના પ્રારંભનું મૂળ કારણ તથા જેનો આરંભ કે જન્મ જેવી શરૂઆત કે મરણ જેવો અંત નથી એવા તમે જ એક માત્ર ભગવાન છો જે તમે માયાના દોષ રહિત તથા આકાર રહિત પરમાત્મા પરબ્રહ્મ છો. તમારામાંથી જ આ ત્રિદેવો; બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ ઉત્પન્ન થયા છે. એવા તમો છો કે, જેનો પાર પામી શકાય તેમ નથી. આવા તમને હું પગે પડીને વિનંતી કરું છું.

तहारो पार कोई नव लहे || स्वामी || परब्रह्म अविधार ||
तुं सरखो कर ताहेरो | माया रहित संसार || पाये ||२||

હે મારા પ્રભુ !  તમારાં રહસ્યને કોઈ જાણી શકતું નથી, એવા તમે છો. તમારો નિર્ણય ન થઈ શકે એવા પરમાત્મા તમે છો. તમે મને પણ તમારા જેવો સંસારની માયા વગરનો કરો એવી હું તમને પગે પડીને વિનંતી કરું છું.

आपण पुंते गोपवुं || स्वामी || वाह्यो सीयल संसार ||
जाग दान अध्यात्म | नथी गर्भनो पार || पाये ||३||

હે મારા પ્રભુ ! ઈશ્વરે પોતે જ પોતાના સ્વરૂપને ગુપ્ત છાનું રાખ્યું છે. તેથી સમગ્ર સંસાર માયામાં ભ્રમમાં ભૂલો પડીને યાગ યજ્ઞયાગાદિ દાન-પુરાણ તથા આત્મા સંબંધીના બ્રહ્મજ્ઞાનમાં વહી જાય છે. તેથી તેના માટે (૮૪ લાખ યોનીના) ગર્ભવાસમાં આવાગમનનો પાર આવતો નથી માટે હું તમને પગે પડીને તેમાંથી છોડાવવા માટે વિનંતી કરું છું.

भुवन रालो ए आतमा || स्वामी || तु न जाणे सार ||
धणी विहोणो मारियो | चहु खाण मोझार || पाये ||४||

હે મારા પ્રભુ !  આ ચૈતન્ય આત્મા (ત્રણે) ભુવનોમાં ભમતો રહ્યો છે. કેમ કે તારા તાત્પર્યને જાણી શકતો નથી. તેથી તે  ઘણી, રક્ષક, ગોવાળ વગરના ઢોરની માફક ચાર ખાણવાળા સંસારની અંદર અથડાઈને દુઃખી થયો છે. માટે હું તમને પગે પડીને તેને તેમાંથી બચાવવા વિનંતી કરું છું.

ब्रह्मादिक शिव आतमा || स्वामी || जे धरे रे शरीर ||
कंई मोटो कई नानडो | स्वामी अकल तुं वीर || पाये ||५||

હે મારા પ્રભુ !  બ્રહ્મા વિગેરે કે શિવ જેવા આત્માઓ જે આ સંસારમાં દેહ ધારણ કરે છે એવા કેટલાક મોટા કે નાના દેહધારીઓ છે પણ એવા મહાન મોટા કે નાના આત્માઓથી પણ જેને કળી ન શકાય તેવા મહાન પરાક્રમી તમે છો. માટે હું તમને પગે પડીને વિનંતી કરું છું કે, હું પામર જીવ તમને કેવી રીતે કળી શકીશ માટે તમે મારા પર કૃપા કરી દેજો.

वगतो किधो ए आतमा || स्वामी || गुणे हवो खंड ||
चोरासी लक्ष जिव थया | तेणे भर्या रे ब्रह्मांड || पाये ||६||

જે મારા પ્રભુ !  તમે આ આત્માને જુદો પાડીને રખડતો કરી દીધો છે. અને ત્રિગુણોના સ્વભાવથી સદ્‌ગુણ-દુર્ગુણ પાપ-પુણ્યાદિનાં લક્ષણોથી તેના જુદા જુદા જેવા દેખાતા ભાગ પાડી દીધા છે. તેથી ચોરાસી લાખ જીવો ઉત્પન્ન થયા. અને તેનાથી આખું બ્રહ્માંડ - વિશ્વ ભરેલું છે. હું તમને પગે પડીને તેમાંથી છોડાવવા વિનંતી કરું છું.

ब्रह्मांड मूक्युं आपधु || स्वामी || पड्यो मोह संसार ||
हुं मारूं करे आंधलो | अंध एह गमार || पाये ||७||

હે મારા પ્રભુ !  બ્રહ્માંડમાં આપાપણું મૂક્યું તેથી દરેક પોત પોતાની મેળે ૮૪ લાખ યોનીઓ વિષયો વિગેરેમાં દોડી જાય એવું કરી મૂક્યું છે. તેથી જીવ સંસારની મોહમાયામાં પડી જાય છે અને હુંપણાનો અહંકાર તથા મારપણાની મમતા પાછળ આંધળો બનીને મમતા કરે છે, તેથી આવો આ સંસાર, સમજ વગરનો પામર આંધળો થઈ જાય છે. હું તમને પગે લાગીને તેમાંથી બચાવવા માટે વિનંતી કરું છું.

स्वामी दयाल तुं ओलंगो || स्वामी || समरथ शुं करे विचार ? ||
तुं आगल शुं माहेरुं | हुं नथी एक वार || पाये ||८||

હે મારા પ્રભુ !  તમારા જેવા દયાળુ-કૃપાળુ ભગવાનની મર્યાદાઓનું મેં અણસમજુ માનવીએ ઉલ્લંઘન કર્યું છે પણ તું જરા મનથી સર્વશક્તિમાન પરમાત્માની શક્તિનો વિચાર તો કર કે તમારી શક્તિ આગળ મારું બળ કેટલું ?  તો સમજાશે કે, હુંપણાનું મારું અભિમાન, એક વાર પણ ચાલે તેમ નથી. માટે હું તમને પગે લાગીને મારી મમત છોડાવવા વિનંતી કરું છું.

અહીં આ ચરણમાં સમરથ સુવિચાર એ શબ્દો માટે આપણે ત્રણ દ્રષ્ટિથી વિચાર કરવો પડશે. ૧) Devotional-ભક્તિભાવ વાળો, ૨) Rationale-વિવેકપૂર્વક બુદ્ધિ વિષયક, તાર્કિક પાયો, ૩) Spiritual-આત્મિક મનના ભાવ સંબંધી, આત્મા પરમાત્માને લગતું.

સ્વામી દયાલ : ભગવાન પ્રત્યે ભક્તિભાવ દર્શાવે છે. તું ઓલંગો અર્થાત્ બુદ્ધિના જ્ઞાનથી, તર્કનો પાયો આધાર કે अहंब्रह्म જેવો અહંકાર આપો થવાથી ભગવાન અને ભક્તિની ઉપેક્ષા કરું છું, પણ વિવેક પૂર્ણ રીતે વિચાર કરતાં લાગ્યું કે ભગવાન તો સમર્થ છે સર્વશક્તિમાન છે, તેથી પસ્તાવો થયો. અને કહે છે, તું આગળ શું માહેરું ... આધ્યાત્મિક તાપ, ત્રિતાપોમાંનો એક થયો, તેથી થયું કે, મારી શક્તિ તારી આગળ કંઈ જ નથી. તેથી આગળ પણ કહે છે કે, ભાજો કુવિચાર અચલ ભક્તિ દે તાહેરી.

आपणपे थाय अणछतो || स्वामी || मांहे मेहेले तुज ||
हवे गमतुं कर ताहेरुं | ओधर एह अबूझ || पाये ||९||

હે મારા પ્રભુ !  તમે પોતે જ તમારા અસ્તિત્વમાં (પામર નાચીજ જેવા) ગુપ્ત થઈ જાવ છો અને સંસારના દરેક સ્થળમાં તમે તમારું તત્વ મૂકો છો. માટે હવે તો તમે જ, તમને જે રીતે ગમે તે રીતે, તમારું ધાર્યું કરો. પણ મારા જેવા તમારી કદર ન કરી શકે તેવા નાદાન પામરનો ઉદ્ધાર કરો. હું તમને પગે લાગીને મારો ઉદ્ધાર કરવા વિનંતિ કરું છું.

क्षुधा तृषादिक आकलो || स्वामी || करे सुख तणी आश ||
तेणे वली घट पामशे | अधोमुख दश मास || पाये ||१०||

હે મારા પ્રભુ !  ગર્ભવાસમાં ભૂખ તરસથી આકૂળ વ્યાકૂળ થવા છતાં જીવ, જન્મ થયા પછી વિષય વાસનાના ભોગો ભોગવવાની તમન્ના રાખે છે તેથી તેને ફરીથી પાછું ૮૪ લાખ યોનીઓમાં, દશ મહિના સુધી નીચા, ઊંધા મોઢે લટકીને શરીર ધારણ કરવું પડશે. હું પગે લાગીને આમાંથી બચાવવા વિનંતી કરું છું.

પૂ. યદુનાથ લીટિયું ન. ૪૧ પાન-૬ માં લખે છે, બનતા સુધી ૧૨ મહિનાના ગાળામાં પ્રેત યોનીનો બદલો થાય ત્યાં સુધી તે પ્રેતયોનીવાળાને ક્ષુધા તૃપ્તિ લાગે છે.

क्षणु क्षणु जन्मे ने क्षणु मरे || स्वामी || चढे कालने हाथ ||
ठाम ठाम करे माहेरुं | ते नहि आवे साथ || पाये ||११||

હે મારા પ્રભુ !  દરેક જીવો પળે પળે જન્મે છે અને પળે પળે મરે છે અને છેવટે મૃત્યુને વશ થાય છે તેમ છતાંય તે જીવ દરેક ઠેકાણે ઠેકાણે મારું મારું કર્યા કરે છે. પણ તેમનું કંઈ પણ તેની સાથે આવતું નથી. હું પગે લાગીને આવી મમત છોડાવવા વિનંતી કરું છું.

घर ए जीव वरांसियुं || स्वामी || हवुं आपणी रायुं ||
भक्ति विहोणुं ताहेरी | जमे दिधुं धायु || पाये ||१२||

હે મારા પ્રભુ ! આ દેહ રૂપી ઘરમાં જીવ મારું મારું કરીને તેના ભરોસે ભૂલો પડીને છેતરાયો છે અને પોતાની બુદ્ધિના મંતવ્ય પ્રમાણે કાર્ય કર્યું. પણ તમારી ભક્તિ કર્યા વગર યમરાજાએ તેના ઉપર ઘા-પ્રહાર કરીને પકડ્યો. હું પગે લાગીને તેમાંથી બચવા માટે વિનંતી કરું છું.

स्वामी कृपा करो अति घणी || स्वामी || भाजो अनेक विचार ||
अचल भक्ति दे ताहेरी | जे छे मुक्ति भंडार || पाये ||१३||

હે મારા પ્રભુ ! ભગવાન તમે મારા ઉપર અતિશય, ખૂબ જ કૃપા કરો અને મારા અનેક ખરાબ વિચારોને મટાડો અને તમારી દૃઢ અનન્ય ભક્તિ કરવાની બુદ્ધિ, તક આપો કે જેમાં મુક્તિનાં ભંડાર ભરેલા છે. હું પગે લાગીને આવી ભક્તિ માટે વિનંતી કરું છું.

આ ચરણ અધ્યારુજીના કીર્તનોમાં Masterphrase મુખ્ય સર્વોરચ હાર્દ છે. આ ચરણમાં ભાજો અનેક વિચાર લખ્યું છે પણ મૂળ ગ્રંથોમાં ભાજો કવિચાર લખેલું છે વળી વડનગરવાળા ગ્રંથમાં પણ ભાજોને કવિચો લખેલું છે. પણ ફક્ત ઝૂલણાના ઠાકોરના ગ્રંથમાં પણ ભાજો અનેક વિચો લખેલું છે. એટલે હકીકતમાં અનેક વિચાર નહિ પણ કવિચાર શબ્દ અસલ ગ્રંથમાં છે અને અનેક વિચાર શબ્દ નકલ કરનાર લહિયાઓએ કરેલો હસ્તદોષ કે મનસ્વી ફેરફાર છે. અનેક વિચાર શબ્દો પર વિચાર કરીશું તો અનેક વિચારોમાં ભક્તિ વિગેરે માટેના પણ વિચાર ગણાવી શકાય. પણ ભક્તિ માટે અનેક પ્રકારની ભક્તિને બદલે એક જ નિષ્ઠાપૂર્ણ, ભક્તિ સિવાયના બીજા વિચારોને મટાડવાનો ભાવ છે. ચતુરવદનના રાસમાં અનેક પ્રકારના વિચારો કેવા હોય છે તે કહ્યું છે. કતમ શાસ્ત્ર તણે અનેક વિચારે, પડે નર્ક માનવ ભવ હારે, પાર ન પામે તેહો. આમ કર્મકાંડનું પ્રતિપાદન કરનારા શાસ્ત્રોએ તીર્થવ્રત, યજ્ઞ, જપ તપાદિ અનેક વિચારો રજૂ કર્યા છે. તે નર્કપ્રદ છે. વળી કડવા-૧ માં કહ્યું છે, ગ્રહ્યાં ગ્રહ્યાં બ્રહ્માંડ અનેક, સ્વામી વ્યાપક તું હરિ એક. આમ ભગવાને અનેક બ્રહ્માંડોને ધારણ કરી રાખેલાં છે. પણ આપણે તો તેની અનન્ય ભક્તિ માટે જ લાગ્યા રહેવું જોઇએ.

वैकुंठ ब्रह्मादिक जुवे || स्वामी || पेखे विष्णु अनंत ||
राजा अखेपद तणो | तेने सेवे संत || पाये ||१४||

હે મારા પ્રભુ !  બ્રહ્મા વિગેરે વૈકુંઠમાં જેટલા પણ આત્માએ છે તેવા અનંત દરેક દરેક આત્માઓ પણ વિષ્ણુની માફક ચતુર્ભુજ વિગેરે વિષ્ણુના જેવાં જ સ્વરૂપમાં જે રહે છે તેવા જોઈ શકાય છે. પણ જે અસલ આદ્ય વિષ્ણુ પરબ્રહ્મ પરમાત્મા છે કે, જે આપણને અવિનાશી-નાશ ન પામે તેવા અક્ષય ધામને આપવાવાળો સૃષ્ટિનો માલિક છે. તેની જ ભગવત્ આત્માના સંતો ભક્તિ કરે છે. પણ ત્રિગુણી દેવોની અંતર્ગત ત્રિગુણવાળા વિષ્ણુની ભક્તિ સંતો કરતા નથી. હું પગે લાગીને આ અક્ષયપદના રાજા-પતિની ભક્તિ માટે વિનંતી કરું છું.

નોંધ : સારૂપ્ય પ્રકારની મુક્તિ પામતા આત્માઓ વૈકુંઠમાં વિષ્ણુ જેવા જ ચતુર્ભુજના રૂપે રહે છે પણ સંતો આદ્યવિષ્ણુના ધામમાં તેમના કમળોમાં રહે છે.

ताहरां स्वरूपनो पार नहि || स्वामी || बहु लीला ब्रह्मांड ||
भक्त ज्यां जेवुं मन धरे | तहां तेवे पिंड || पाये ||१५||

હે મારા પ્રભુ !  તમારાં સ્વરૂપોનો પાર આવે તેમ નથી, તમે બ્રહ્માંડોમાં અનેક લીલાઓ કરો છો, પણ તમારા ભક્તો જ્યાં અને જ્યારે તમારા માટે જેવી મનોકામના કરે ત્યારે તમે તેવા સ્વરૂપના શરીરવાળા સ્વયં બનો છો તે, પરમાત્મા થાવ છો. હું પગે લાગીને તમારા અસલ વિષ્ણુ સ્વરૂપ માટે વિનંતી કરું છું.

ભગવદ્‌ગીતાના અધ્યાય ૪ના ૧૧માં શ્લોકને (श्लोक -શ્રુતિ ફોન્ટમાં ‘શ્લોક’) અનુલક્ષીને આ ચરણમાં ભાવ દર્શાવ્યો છે.

ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् ||
मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्या: पार्थ सर्वश: ||૧૧||

જેઓ જે પ્રકારે મારે શરણે આવે છે,  તેમને તે જ પ્રકારે હું ભજું છું, અર્થાત્ ફળ આપું છું. હે પાર્થ !  મનુષ્યો સર્વ પ્રકારે મારો માર્ગ અનુસરે છે.

आपणपुं जे दाखवे || स्वामी || तेहने तेसो पसाओ ||
ताहरां स्वरूप ज तुं लहे || तुं छे गरुवो रावु || पाये ||१६||

હે મારા પ્રભુ !  તમે તમારા પોતાના જ સ્વરૂપવાળા સંસારમાં જેને જેવી કૃપા દેખાડો છો તેને તેવી જ તમારી કૃપા પ્રાપ્ત થાય છે. તમારા સ્વરૂપોને તો તમે જ જાણી શકો ચ છો, એવા તમે મહાન પરમાત્મા છો, હું પગે લાગીને તમારી કૃપા માટે વિનંતી કરું છું.

રામને જોઈને વાલ્મીકિએ જે કહ્યું,  તેને તુલસીદાસે રામાયણમાં લખ્યું છે.

सोइ जानइ जेहि देहि जनाई, जानत तुम्हहि तुम्हइ होइ जाई ||

તે જ આપણે જાણે, જેને આપ જણાવી દો છો; અને (આપને) જાણતાં જ તે આપનું જ સ્વરૂપ થઈ જાય છે.

दुष्ट साधुने दुभवे || स्वामी || धाय तुह्ज वाहार ||
ते जोगे तेहनां रूप धरी | दुःख फेडे ते वार || पाये ||१७||

હે મારા પ્રભુ ! અધમ, અસુરો દ્વારા ભક્તો પ્રત્યે ત્રાસ વર્તે છે ત્યારે તમે જ મદદે દોડી જાવ છો. તે ત્રાસને મટાડવાને અનુરૂપ સ્વરૂપ ધારણ કરીને તે સમયે તેમનાં દુઃખોને મટાડી દો છો. હું પગે લાગીને મને પણ મદદ કરવા માટે વિનંતી કરું છું.

मच्छ कूर्म वराह तुं || स्वामी || नरासिंह एक वार ||
वामन त्रिकम परशुराम | रघुकुल अवतार || पाये ||१८||

હે મારા પ્રભુ !  તમે મત્સ્ય, કાચબા, અને  ભૂંડના રૂપને ધારણ કર્યું હતું તથા તમે જ એક વખત નરસિંહનું રૂપ ધારણ કર્યું તથા ત્રણ ડગલાં ભરનાર વામનમાંથી વિરાટનું રૂપ પણ લીધું. તથા પરશુરામ અને રઘુકુળમાં રામ રૂપે અવતાર ધારણ કર્યો હતો. હું પગે લાગીને મારે લાયક રૂપ ધારણ કરવા વિનંતી કરું છું.

नर नारायण कृष्ण तुं || स्वामी || बुद्ध कलंकी रूप ||
तुं मले देखे ताहरुं | परब्रह्म स्वरूप || पाये ||१९||

હે મારા પ્રભુ !  તમે નર નારાયણ યાને ભક્ત અને ભગવાન અને કૃષ્ણ તથા બુદ્ધ અને કલ્કીના સ્વરૂપ વાળા છો. પણ જ્યારે તમારી કૃપાથી તમારું મિલન થાય ત્યારે તમારું અસલી પરમ તત્વ પરબ્રહ્મ પરમાત્માના સ્વરૂપને જોઈ શકાય છે. હું પગે લાગીને તમારા આવા અવતારથી પર એવા પરબ્રહ્મ ના સ્વરૂપને જોવા વિનંતી કરું છું.

गरुड वाहन छे ताहरे || स्वामी || कौस्तुम मणि हार ||
श्री वत्स लांछन झळहळे | एहवां रूप कंई वार || पाये ||२०||

હે મારા પ્રભુ !  તમારું વાહન ગરુડનું છે અને તમે કૌસ્તુભમણિનો હાર ધારણ કરો છો તથા તે હારનો મણિ તમારા વક્ષ:સ્થળમાં આવેલા ભૃગુઋષિના પગના ચિહ્ન ઉપર ચળકયા કરે છે. એવી રીતે તમારાં સ્વરૂપો કેટલીય વાર થયા કરે છે. હું પગે લાગીને તમારા આ અસલ સ્વરૂપને નિરખવા વિનંતી કરું છું.

ब्रह्मादिकने प्रत्यक्ष हवा || स्वामी || सुखे पोढ्या शेष ||
लक्ष्मी चरण सेवा करे || एवा तारा वेष || पाये ||२१||

હે મારા પ્રભુ !  બ્રહ્મા વિગેરેની આગળ તમે સાક્ષાત્કાર કરાવ્યો ત્યારે શેષનાગની શૈચ્યા પર પોઢેલા હતા, લક્ષ્મીજી, ચરણ ચાંપતાં હતાં એવો તમારો દેખાવ છે. હું પગે લાગીને તમારી આવી લીલાને નીરખવા વિનંતી કરું છું.

ताहरा आधारे जीव छे || स्वामी || पंचविशमो जेह ||
प्रकृति छांडीने जे जपे | देखे परब्रह्म तेह || पाये ||२२||

હે મારા પ્રભુ !  તમારા આશ્રયથી જ જીવો રહે છે, તમો કે જેમની પચીસ પ્રકારની સંસારની માયાની પ્રકૃતિઓ છે, તેવી માયાની પ્રકૃતિઓને છોડીને જો કાંઈ તમારું સ્મરણ કરે તો તેવા લોકો જ પરબ્રહ્મ પરમાત્માને જોઈ શકે છે. હું પગે લાગીને આવી પ્રકૃતિઓને છોડાવવા માટે વિનંતી કરું છું.

प्रकृति उपर जहां प्रेम छे || स्वामी || करशे बहु धर्म ||
तेणे वली घट पामशे | भोगवशे कर्म || पाये ||२३||

હે મારા પ્રભુ !  જ્યાં જેમને માયા ઉપર પ્રેમ છે તેઓ માયાનાં ખૂબ જ અચરણો કરશે. તેના લીધે તેઓને ફરીથી દેહ ધારણ કરવો પડશે અને તેમના કર્મનાં ફળ તેઓ ભોગવશે. હું પગે લાગીને આવી માયા પ્રત્યેના પ્રેમથી બચવા વિનંતી કરું છું.

प्रकृति काराग्रह लेखवे || स्वामी || झूरे तुह निवास ||
अंत लगी जो एम  रहे | सत भुवन निवास || पाये ||२४||

હે મારા પ્રભુ !  આ માયા રૂપી પાંજરું તો આત્માનું કેદખાનું ગણાય છે. તેમાંનો આત્મા તો તારા ધામમાં નિવાસ કરવા માટે કલ્પાંત કરે છે, પણ જો તે તેના અંત-મૃત્યુ થતા-સુધી તારા ધામ માટે એવી જ ભાવના રાખે તો તેને તારા સાચા ધામમાં નિવાસ કરવાનું મળે છે. હું પગે લાગીને આવા ધામમાં નિવાસ કરવા વિનંતી કરું છું.

प्रकृति परी जा पापनी || स्वामी || हजु न मूके कांई ||
शब्द धणीनो रोलवे | वंछे तेह घर जाय || पाये ||२५||

હે મારા પ્રભુ !  પાપને જન્મ આપનારી માયા તું આઘી જા. હજુ પણ તું તારા મોહના બંધનમાંથી જરા પણ મને મુકતી નથી અને ભગવાનને ઉપદેશ ધણીનો શબ્દ તો છે. “મુજમાં તુજમાં ભેદ નહિ” મામેકં શરણં વ્રજ, (ગીતા અ-૧૮ શ્લોક-૬૬) તું મને એકને શરણે આવ, મારા પરમાનંદ ધન પરમાત્માની અનન્ય શરણને પ્રાપ્ત થા. આ શબ્દનો મનમુખી  ઇન્દ્રિયસ્વાદાર્થે યથેચ્છ મરજી પ્રમાણે અર્થ કરીને જે શબ્દની ગરબડ શરબડ કરે છે તેને મલિન કરે છે, ચૂંથી નાખે છે, અર્થાત્ રોળી અને કચરી નાખે છે, તેથી તે જીવ જેવી વાસનાઓ કરે છે, તેવા પ્રકારના દેહમાં તેને જવું પડે છે. હું પગે લાગીને તેમાંથી છૂટવા વિનંતી કરું છેં.

स्वर्गपवर्ग नरकेष्वपि तुल्यार्थ दर्शिन: ||
सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रजेति ||५||

સ્વર્ગ મોક્ષ, નરક જેવાને બધા એક સરખાજ છે એવું સમજનારા ભક્તો બધી જાતના ધર્મ-આચરણોને છોડીને મારા શરણમાં આવે છે.

प्रकृति कहे सुणो आतमा || स्वामी || मुज कीहो दोष ||
वांछी ते हुं अनेक वार | हवे कां करे रोस || पाये ||२६||

હે મારા પ્રભુ !  માયા એવું કહે છે કે હે આત્મા ચૈતન્ય તત્વની જીવન શક્તિ !  તું સાંભળ તેં જ કેટલીય વાર મારી વાસના, ઈચ્છા રાખી હતી અને હવે કેમ શા માટે કયા વાંકને લીધે રીસથી મારા પર ક્રોધ કરે છે ?  હું પગે લાગીને આવી ઈચ્છાથી બચવા  વિનંતી કરું છું.

प्रकृति पुरुष एम बोलतां || स्वामी || तूट्यो पूर्व स्नेह ||
आतमा परब्रह्म जई मल्यो | पंच भागे थयो देह || पाये ||२७||

હે મારા પ્રભુ !  માયા અને આત્મા આં રીતે વાતો કરતાં હતાં અને આગળથી પહેલાં જે વાસના હતી તે તૂટી ગઈ. અને આત્મા, પરબ્રહ્મ પરમાત્માની પાસે જઈને તેમની સાથે મળી ગયો. અને નશ્વર દેહ પંચમહાભૂતોમાં; પાંચ ભાગ : પૃથ્વી, જલ, વાયુ, તેજ આકાશમાં ભળી ગયો. હું પગે લાગીને આવા પરબ્રહ્મના મિલન માટે વિનંતી કરું છું.

जम छे बोल्यु ताहरुं || स्वामी || जुग एह ज धर्म ||
तुज विना जप तप दान दया | ते सघळां कर्म || पाये ||२८||

હે મારા પ્રભુ !  જે રીતે તમે ઉપદેશ આપ્યો છે એ જ જગતમાં સાચો પવિત્ર ધર્મ છે. તમારા આદેશાનુસાર પ્રેમભક્તિ વગર તારી યાદ કર્યા સિવાયના, અર્થાત્ તું જ કર્તા છે એમ માન્યા સિવાયના, જપ, તપ, દાન, દયા વિગેરેથી જેનું શુભ અશુભ ફળ ભોગવવું પડે, તેવાં આચરણો; કર્મ બંધનવાળા છે. હું પગે લાગીને તેમાંથી છૂટવા વિનંતી કરું છું.

जुग जुग दर्शन जूजवां || स्वामी || वणसे जुग अंत ||
वेद न वणसे वणसतां | बहु जुग कल्पांत || पाये ||२९||

હે મારા પ્રભુ !  દરેક યુગે યુગમાં શાસ્ત્રો જુદાં જુદાં પ્રકારનાં હોય છે. યુગે યુગના અંતે યુગધર્મ બદલાય છે, પરંતુ જે પવિત્ર અને વ્યવસ્થિત, શાશ્વત શાસ્ત્ર હોય છે, તેનો યુગે યુગે લોપ થાય નહીં, યુગધર્મ બદલાય, પણ યથાર્થ પ્રેમ ભક્તિના ધર્મની પ્રણાલિકા, ઘણા યુગો યુગોના કલ્પોના અંત સુધી પણ લોપ થતી(નાશ પામતી) નથી. હું પગે લાગીને આવા પ્રેમ ભક્તિના ઉપદેશને માટે વિનંતી કરું છું.

त्यजेद्देशं कृतयुगे त्रेतायां ग्राममुतसृजेत् ||
द्वापरे कुलमेकं तु कर्तारं च कलौ युगे ||३४||

સત્યયુગમાં રાષ્ટ્ર-સ્થળને લગતા તથા તેત્રામાં ગામની મર્યાદાઓનાં બંધારણો અને રિવાજોને લગતા ધર્મને છોડી દેવા દ્વાપરમાં કુલાચારને તથા કલિયુગમાં સ્રષ્ટા બ્રહ્મા વેગેરેના નિયમોના ભાવોના ધર્મને છોડી દેવા.

कृते तु मानवा धर्मास्त्रेतायां गौतमा: स्मृता: ||
द्वापरे शंडखलिखिता: कलौ पाराशरा: स्मृता: ||१||

કૃતયુગ સતયુગમાં માનવ (મનુ સ્મૃતિ) ધર્મશાસ્ત્ર પ્રામાણિક છે. ત્રેતામાં ગૌતમ ધર્મશાસ્ત્ર, દ્વાપરમાં શંખલિખિત અને કલિમાં પરાશર ધર્મશાસ્ત્ર પ્રમાણિત છે.

वागुचच्चारोत्सवं मात्रं तत्क्रियां कर्तुमक्षमा: ||
कलौ वेदान्तिनो भान्ति फाल्गुने बालका इव ||१९||

હર્ષમાં આવીને ફક્ત બોલી નાખે પણ તે પ્રમાણે વર્તવામાં કાર્ય કરવામાં અસમર્થ હોય તેવા આં કળિયુગમાં વેદાંતી તત્વજ્ઞાનીઓ, ફાગણમાં જેમ મતવાલા લોકો, અણસમજુ ભોળા બાળક જેવા હોય, તેવા જણાય છે.

तप: परं कृतयुगे त्रेतायं ज्ञानमुच्यते ||
द्वापरे यज्ञामेवाहु गान मेकं कलौ युगे ||२||     (પરાસર સંહિતા અ-૧. શ્લોક-૨૨)

કૃતયુગ, સતયુગમાં તપનો મહિમા હતો. ત્રેતામાં જ્ઞાનનો મહિમા કહેવાય છે. દ્વાપરમાં યજ્ઞને કહેવાય છે અને કલિમાં કેવળ ભગવાનનાં ગુણગાનનો જ મહિમા છે.

મનું કહે છે:

अन्ये कृतयुगे धर्मास् त्रेतायां द्वापरेडपरे ||
अन्ये कलियुगे नृणां युगह्यासानुख्पत: ||३-८६||

જેમ યુગ ઘસાતો જાય, તેમ તેમ સતયુગમાં જે ધર્મો હોય, તે ત્રેતાયુગમાં ન હોય, અને ત્રેતાયુગમાં જે ધર્મો હોય, તે દ્વાપરયુગમાં ન હોય અને દ્વાપરયુગમાં જે ધર્મો હોય તે કલિયુગમાં ન હોય. મનુષ્યોના ધર્મો સતયુગમાં જુદા હોય છે. ત્રેતાયુગમાં, દ્વાપરયુગમાં જુદા હોય છે અને કળિયુગમાં જુદા હોય છે. યુગોના ઘટાડા પ્રમાણે, ધર્મનાં સ્વરૂપોમાં પણ ઘટાડો થયા કરે છે.

देशकालनिमित्तानां भेदैधर्मो विभिद्यते |
अन्यो धर्म: समर्थस्य, विषमस्थस्य चापर: ||
न ह्वैवै कांतिको धर्म: धर्मो हेयाबस्थिक: स्मृत: |
नहि सर्वहित: कश्चिद् आचार: संप्रवर्तते ||
तस्मादन्य: प्रभवति सोडपरं बाधते पुन: |
आचाराणामनैकाग्य्रं तस्मात् सर्वत्र लक्ष्यते ||

દેશ કાળ, અને નિમિત્ત ફરે, તેમ ધર્મ પણ ફરે છે. બધી વાતે સરખાઈ હોય, ત્યારે અમુક ધર્મ અને આપદ્‌માં નોખો ધર્મ હોય છે, ધર્મ અવસ્થાનુસાર હોય છે, સર્વકાળમાં સર્વનું હિત થાય, એવો એક ધર્મ હોઈ શકે જ નહિ. અમુક ધર્મ (નિયમ) લાભને બદલે હાની કરતો જણાય. ત્યારે બીજો ધર્મ (નિયમ) લેવાય છે. આથી કરીને એક સરખો આચાર, ચાલ્યો આવે; એવું ક્યાંય જોવામાં આવતું નથી.

वेदमां बहु भेद है | जाणे विरला कोई ||
सुंदर सद्‌गुरु मिला विना | निवारो ना होई ||२||

વેદમાં ઘણા પ્રકાર, છાની વાત છળભેદ હોય છે તેને કોઈક જૂજ જ જાણી શકે છે. સુંદરદાસ કહે છે, સદ્‌ગુરુની પ્રાપ્તિ થયા વગર આપણો નિવેડો-ઉદ્ધાર ના થાય.

ओर कर्म सब कर्म है | भकित कर्म निष्कर्म ||
कहै कबीर पुकारि है | भक्ति करौ तजी धर्म ||३||

ભક્તિ સિવાયના બીજી બધી ક્રિયાઓ કર્મ છે, પણ ભક્તિની ક્રિયાનું કર્મ તે નિષ્કર્મ છે. માટે કબીરજી બૂમ પાડીને કહે છે, બીજા બધા પ્રકારનાં આચરણો છોડીને ભક્તિ કરો.

नाम बराबर कछु नहि | जोया वेद कुरान ||
ओर धर्म सब कर्म है | राम नाम सत जान ||४||

જ્ઞાનીજી નામ માહાત્મયના અંગમાં કહે છે, ભગવન્નામના જેવું બીજું કંઈ પણ નથી. વેદ અને કુરાન જોયા તો પણ તે આ નામ માટે કહે છે, માટે બીજા બધા આચારો એ કર્મ જ છે, પણ રામનામ એકલું જ સાચું છે એવું જાણજો.

विष्णुनुं बोल्युं वेद छे || स्वामी || जेह न लाभे पार ||
जेने आधारे ब्रह्मांड रह्या | साचो तेह आधार || पाये ||३०||

હે મારા પ્રભુ !  ભગવાન કે અપૌરુષેય વાણીના વેદે જે કહેલું હોય છે, તે વેદ; આ જે જ્ઞાનભક્તિ છે, તેનો અંત મેળવી શકે તેમ નથી. જે પરમતત્વના આધારે બ્રહ્માંડ ટકી રહ્યું છે, તે ભક્તિ જ ભગવદ્ પ્રાપ્તિ માટે સાચો આધાર વાળી છે. હું પગે લાગીને તે ભક્તિનો આધાર લેવા વિનંતી કરું છું.

વેદાચાર, વેદ તો વિષ્ણુ ભક્તિના રહસ્યના અંતને મેળવી શકે તેમ નથી. કારણ કે, જે પરમતત્વથી બ્રહ્માંડ ટકી રહ્યું છે તે પરમતત્વ જ સાચેસાચ મારા માટે પ્રમાણભૂત છે. ચાર વેદથી આ બ્રહ્માંડનું શાસન થઈ શકે તેમ નથી. પણ આ વેદો તો ભગવદ્ તત્વને માટે મજૂરી કરનાર કિંકર-નોકર છે. એવું સમાગમમાં જીવણજી મહારાજે દર્શાવ્યું છે. સમાગમના શ્લોક ૫૬ ની ટીકામાં કહે છે:

“મહારુદ્ર કહે છે, હે પાવર્તી !  તે અનન્ય વૈષ્ણવ કેવા છે, વાસુદેવના ચરણારવિંદને વિષે તેમનાં ચિત સંપૂરી રહ્યાં છે. વિસ્મૃતિ કહેતાં તેમનું ચિત્ત નેત્ર મીંચીને ઉઘાડીને તેના પણ ચોથે અંશે અલગ જતું નથી. વૈષ્ણવ કેવા છે ?  વિધિ મારગનો નિષેધ કરી રહ્યાં છે. કિંકર-વિધિ કહેતાં જે વેદ મારગને વિષે કર્મ-મારગ છે, તેનો નિષેધ કરી કાઢ્યો છે. અને નિષ્કર્મ મારગ તે વેદને વિષે છે. સાર વસ્તુનો સંગ્રહ કીધો છે. તે માટે કર્મ મારગ તે તો કિંકર છે. કિંકર તે દાસને કહીએ તે. દીધાં વ્રત - (કાર્ય) કરનાર છે. તે દૂત, (નોકર) સ્વામીને દુઃખ દુઃખ દઈ શકે નહીં.

||साखी||
कबीर वेद हमारे हेत है | और हम वेद के मांही ||
ओरोकुं कर्म बतावे | हमकुं बतावे नाही ||५||
દાસ કબીરજી કહે છે, વેદ અમારા માટે કામ કરવાવાળો છે અને અમે વેદની અંદર જ છીએ (વેદ પાસેથી કામ કરાવનાર છીએ) પણ તે બીજાઓને કર્મકાંડ કરવાનું કામ બતાવે, પણ અમને બતાવી ના શકે.

આપણામાં કહેવત છે :

भाणे बेसी भूख्यो ऊठे | चाकरनी राखे माझा ||
घरनी बायडीथी शरमाय | ते मूरखनो राजा ||

ભોજન કરવા બેઠાં પછી શરમને લીધે ભૂખ્યો ઉઠી જાય, તથા નોકરનો મલાજો રાખે, નોકરથી સંકોચાઈને રહે, તથા પોતાની પત્નીથી શરમાતો હોય તેવો માણસ પરમ મૂર્ખ છે. માટે વેદ જે નોકર છે, તેની; સલામ પ્રેમી ભક્ત ભરે નહિ.

वाणी तो पानी भरे | चारो वेद मजूर ||
करनी तो गारा करे | रहनी का घर दूर ||७||

ભક્તને રહેવા માટે જે બંગલો બનાવે છે, તેના માટે વેદવાણી રૂપી પાણી ભરનાર (નેત્રના જળથી વાંચનાર) છે. અને તેમાં કામ કરનાર ચાર વેદ મજૂર છે. શાસ્ત્રો ઈત્યાદિની મજૂરી કરે છે. કર્મકાંડ રૂપી ગારો કરે છે. ૮૪ લાખ દેહને રચવા માટે પણ તે દેહ કે, જેમાં ભક્ત રહે છે, તેને આ મજૂરો બનાવી શકતા નથી. “યતો વાચા નિવર્તન્તે અપ્રાપ્ય મનસા રાહ |” વેદવાણી તેને માટે ભગવદ્ પરબ્રહ્મની ઓળખ માટે “નેતિ નેતિ” કહીને અટકી જાય છે. યથાર્થ રીતે ભગવાનની આજ્ઞાનુસાર ચાલનાર ભક્તની રહેણીકરણી વેદવાણીથી અલગ-દૂર છે, જુદી છે.

वेद हमारा भेद है | हम वेदोके मांहि
जौन भेदमें मैं बसु | वेदो जानत नाहीं ||८||

વેદ તો અમારો અલગ ભાગ છે અમે આ વેદના એક ભાગમાં છીએ પણ, પરબ્રહ્મનું જે પરમતત્વનું ગુપ્ત રહસ્ય છે, તેને વેદો જાણતા નથી.

गुरु पशु नर पशु नारी पशु | वेद पशु संसार ||
मानुष ताको जानिये | जाको विमल विचार ||९||
कहे कबीर सो पशु नही,

દાસ કબીરજી કહે છે, સંસારમાં વગર વિચારના બધા પશુ છે, કોઈ ગુરુના, કોઈ નારીના અને કોઈ વેદના પશુ છે. મનુષ્ય તો તે છે, જેનામાં નિષ્પક્ષ, નિર્મલ વિચાર છે તે પશુ નથી.

साखी एक कबीरकी | चार वेदका जीव ||
बलिहारी वा दूधकी | जामे नीकसे धीव ||१०||

સદ્‌ગુરુના ઉપદેશમાં રહેલું એક સૂક્ષ્મ તત્વ એવું છે, કે જે ચારે વેદોને જીવતદાન આપે છે. જેમ દૂધમાં બલિહારી-ખૂબી છે કે, તેમાં એવું અનેરું તત્વ ભળેલું છે, કે તેમાંથી ઘી નીકળે છે. તેમ આ દૂધ રૂપી વેદમાં ભગવદ્ તત્વની પ્રેમભક્તિ રૂપી ઘી સૂક્ષ્મ રીતે વ્યાપેલું છે. તે આ દૂધની મહત્તાની ખૂબી છે.

गौरेषा भवतो वाणी | त्वं च वेदयते भवान् ||
गोविंदस्तु ततो देव | मुनिभि: कथ्यते भवान् ||११||

આપની વાણી વેદ રૂપ છે તેથી આપ મુનીઓના ગોવિંદ છો.
સમાગમમાં પાન-૧૧ માં દાસ કબીરજીની સાખીમાં કહ્યું છે :

कबीर में निज मन निरवाण हुं, और सब जुग वाणे ||
में एक दूजा जगत हुं, हुं बोलु तेह प्रमाण ||१२||

દાસ કબીરજી કહે છે, ભગવાન કહે છે કે, હું જ મારામનના દૃઢ સંકલ્પોમાં અફર છું, બાકી બીજું બધું જગત પરિવર્તનવાળી સ્થિતિમાં ફેરફાર વાળું બની જાય છે. પણ હું જ પોતે બીજા રૂપથી જગતના રૂપમાં ફેરવાઈ ગયેલો છું. માટે હું જે કંઈ બોલું (ઈચ્છું) તે પ્રમાણે જ જગતમાં થઈ શકે. “એકોહં બહુસ્યાં પ્રજાચેત” પરબ્રહ્મે ઈચ્છયું હું એકલો છું, હવે ઘણા રૂપો ધારણ કરું.

कबीर हुं सकल अगोचर एक मन | अरु बोलु सब घर मांहे ||
मुज बिन दूजा को नहि | सद्‌गुरु ए सत्य कहाय ||१३||

દાસ કબીરજી કહે છે, ભગવાન કહી રહ્યા છે, હું સમગ્ર સચરાચરમાં અગોચર ઇન્દ્રિયોથી ના જોઈ શકાય તે રીતે રહેલો છું. અને મારા એકલાના મનની મરજી પ્રમાણે બધાં દેહોમાં બોલું છું, વિચારો કરું છું. મારા સિવાય જગતમાં બીજું કોઈ નથી, એ તદ્દન સાચું છે. આવું સદ્‌ગુરુએ (ભગવાન પાસે કહેવડાવ્યું છે) કહ્યું છે.

तुज कृपा थकी रहित छे || स्वामी || लोपे राज आदेश ||
धर्म आप धूमाडियुं | माने बोध ज नेस || पाये ||३१||

હે મારા પ્રભુ !  જેઓ તમારી સાચી યથાર્થ આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરે છે,  તેઓ તમારી સાચી યથાર્થ કૃપાથી રહિત વિમુખ પરાડગમુખી પ્રતિકુળ છે. તેઓ આ સાચું કે તે સાચું એમ ફેરવી ફેરવીને તપાસ્યા બાદ ન ઇચ્છવા યોગ જ્ઞાનને, બોધને મનસ્વી રીતે મારી મચડીને, પોતાને ફાવે તેવા મનગમતો અર્થ કરીને, તે અર્થને તમે દર્શાવ્યો છે એવું માનીને, ચાલે છે. વર્તે છે. હું પગે લાગીને તમારી સાચી આજ્ઞા માટે વિનંતી કરું છું.

अणछतो आतमा विनवे || स्वामी || ओधारजो तात ||
तुं समरथ हवे पामीओ | आदर एह ज वात || पाये ||३२||

હે મારા પ્રભુ !  હું પામર-નાચીજ આત્મા તમને આજીજી કરું છું કે, હે પરમપિતા !  તમે મારો ઉદ્ધાર કરજો, તમે જ સર્વશક્તિમાન નું હવે શરણું પામ્યો છું. એવા રહસ્યને હું જાણી ગયો છું માટે હવે આ એક જ તમારી ભક્તિનું કાર્ય જ ચાલું કરી દેવું એ શ્રેયસ્કર છે. મને શરણ રાખવા તમે તત્પર થાવ. હું પગે લાગીને, તેવી ભક્તિ કરવા વિનંતી કરું છું.

|| ઇતિ શ્રી વિનતિ સંપૂર્ણ ||

પૂ. યદુનાથ મહારાજે વિનંતીનું વિશ્લેષણ નીચે પ્રમાણે કર્યું છે.
વિનંતી
૧.  પ્રભુની આગળ બ્રહ્મા અને શિવ એક આત્મા તરીકે છે.

૨.  પ્રભુની કૃપા હોય તો આપણું હું પદ મટે છે.

૩.  મન અભ્યાસ અને વૈરાગ્યથી કાબૂમાં આવે છે.

૪.  પ્રભુનું સાકાર સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થયા પછી જ પ્રભુના નિરાકાર સ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય છે (અર્થાત્ સાકાર અને નિરાકારનું ઐક્ય સધાય છે.

૫.  પ્રકૃતિની (માયાની) જીવણજી મહારાજે કરેલી વ્યાખ્યા, “મારું તારું જીવણા પ્રકૃતિ તાકો નામ”.

૬.  શરીરના એશઆરામ (સ્વર્ગાદિ સુખને માટે દાન, પુણ્ય  વિગેરે થાય છે.)

૭.  પ્રકૃતિ એજ કેદખાનું છે અર્થાત્ પ્રભુના મિલનમાં પ્રકૃતિ; અંતરાય રૂપ છે. અને જો પ્રભુને માટે વિરહ પેદા થાય અને તે અંતકાલ સુધી ટકે તો તે પ્રભુના ધામને મેળવી શકે.

૮.  આ પ્રમાણે બોલતાં પ્રકૃતિ અને આત્માને પૂર્ણ સંબંધ છૂટ્યો અને આત્મા પરબ્રહ્મને જઈ મળ્યો.

૯.  જે પ્રભુ બોલે છે, તે જ યુગનો ધર્મ છે. અને તે સિવાયના પ્રભુને મૂકીને હોય તેવા જપ, તપ, દાન, વિગેરે બંધાય કર્મ છે.

૧૦.  પ્રભુ તરફનું જ્ઞાન : યુગના અંતે પણ નાશ પામતું નથી.

Related Link(s):
1. આદિ અનાદિ એક તું (નાદબ્રહ્મ પદ-૭૨૩) - Audio, Video, English transliteration